Filosofía e historia

M. A. Martínez

Hai quen entende que do paso da historia as persoas herdamos restos e despoxos, agrupados sen orde nin sentido. Un amoreamento de institucións e costumes, sen significado nin dirección. Esta visión da historia, carente de sentido humano, equipara as regularidades históricas ás leis da mecánica ou ás da física dos materiais. Pode ser reconfortante en tempos de crise, e liberadora do peso das responsabilidades. Mais, quen contempla a historia como un almacén de feitos casuais, baleirándoa de sentido, debe asumir varias consecuencias. Nese caso, a historia reservaría a cada individuo un lugar singular, excepcionalmente perigoso. Unha burbulla de ruído (atronador) e autocompracencia (furiosa e somnolenta). Un globo no que se entrega con gozo ao delirio de vivir en varios mundos, cruzados con tempos non sucesivos, puramente imaxinados. Unha dimensión virtual na que se inviste de personaxes ficticios, linguaxes de dominación e relacións humanas quiméricas. Saír desta mónada, contactar coa realidade, é traumático. Mais, de logralo, cura ao individuo e resulta saudable para quen convive con el. Porén, a preguiza, a mala fe, ou o simple descoñecemento, empúrrao a seguir nela, arriscarse ao illamento insensato e a comunicación ilusoria.

Outra posición, oposta á anterior, é a de quen encontra (ou devece por encontrar) unha interpretación ao acontecido e ao que sería xusto que acontecese. A historia, as loitas pola emancipación, o desexo de xustiza, forman unha tripla unidade de sentido útil para as colectividades. A historia ten sentido, aínda que exista o absurdo e fortuíto. Hai un relato que dá continuidade xeracional ás loitas polos dereitos e ás políticas que atenden aos maltratados pola historia. O individuo que así interpreta a historia enfróntase a un perigo: dar prioridade ao todo (non ás partes), anularse a si mesmo (a favor dos suxeitos colectivos). As súa tentación é a lectura unidireccional da historia, xustificar a crueldade do presente en virtude dun pasado unidimensional e un futuro incuestionable. Arríscase a interpretar o sucedido, e o que debe suceder, desde un punto de vista totalitario.

A primeira posición dá forma a un individuo liberado do tempo, preso nos espazos. Malia o que el mesmo pensa, afógase, afúndese, desaparece nas multitudes e no doméstico. Deste xeito vese obrigado a colonizar todos os espazos ao prezo de furtárllelos aos demais. Para a segunda posición o problema é facer xirar os gonzos do tempo, minorar a dor, enfermidade, morte. A mirada temporal é a súa idiosincrasia. Porén, o individuo agoniza contando as horas que lle restan de vida. Ocupa todos os tempos socialmente dispoñibles, transfire a súa angustia a unha pulsión devoradora dos tempos dos outros. En suma, ambos os dous están embarcados nun proxecto fracasado de antemán. Arruínan o impulso humano de facerse cargo do real. Precisamente aquí, a filosofía pode axudar, e deitar algo de luz e claridade.

Calquera comunicación entre persoas, cunha mínima esperanza de éxito, érguese sobre un fondo común de sentido. Este baséase nun relato histórico (máis ou menos compartido), unha narración sobre a orixe e finalidade da comunidade (máis ou menos verosímil), un conxunto de ideas filosóficas (éticas, políticas) tomadas da tradición crítica e racional occidental (revitalizada por cada xeración). Esta comunicación pode actuar como cemento, sólido e flexible, da estrutura da personalidade individual e a comunicación moral veraz. A filosofía complementa os sucesos da historia, aporta distancia reflexiva, a mesura e xusto xuízo que necesitan as sociedades democráticas avanzadas para distinguir o que é (e foi) do que debe (e debería) ser. Neste asunto, a filosofía é imprescindible e a súa meditación de actualidade.

Publicado no Progreso o 10-9-2016