¿Que pensar?

José Domingo de Prada

Finais do 2013. ¿Qué se pode, ou debe, pensar no actual momento histórico e social? Sabemos que as futilidades que nos acompañaron no final do século pasado e principio do presente, esfumáronse definitivamente ou están a piques de facelo. A visión despreocupada, pretendida e falsamente inocente da abundancia do mundo (actualización dos «felices anos vinte») hoxe, perdeuse.

Enfrontámonos a moitos e graves problemas sociais: paro, pobreza, institucionalización da corrupción e da mentira, falta de democracia, plutocracia, inxustiza tanto xurídica como lexislativa, moral ou económica, negación de dereitos ‒incluídos os Dereitos Humanos, que cada día son menos universais‒, perversión e manipulación das palabras, verdades e valores, grave destrución do noso habitat ‒agora que están de moda os produtos ecolóxicos‒, en fin, virtualidade dunha realidade configurada ao gusto e proveito dun poder, que antes cedía unhas rafas para repartir entre a maioría e que agora tamén recolle. Nada novo baixo o sol, pero realizado hoxe con medios moito máis potentes dos que ninguén puidera soñar no pasado. Con todo, a situación semella nova para nós, que cremos, por un momento, que o mundo melloraba sen remedio.

¿Cabe a filosofía nun mundo en crise como este?, ¿ten algún valor a reflexión filosófica ‒teórica‒ cando todo se desmorona ‒de facto‒ ao seu redor?

A resposta é si, sen ningunha dúbida. De feito, a mellor proba da cabida e a necesidade da filosofía na actual situación de crise é, precisamente, o empeño do poder en suprimila. Ninguén se molesta en quitar de en medio a quen non estorba, e a filosofía é un estorbo. É así para as elites do poder, para os manipuladores, os creadores de opinión,  os lobos ‒lobbies‒ do mercado e os años da masa, os ideólogos  e para todos aqueles que nin pensan, nin queren pensar. Non queda máis remedio que seguir lembrando a Kant: «Ousa saber», «sae da culpable minoría de idade», «deixa de lado ao amo: sexa titor, confesor ou mestre», «asume a tarefa de pensar, por ti mesmo». Temos que recuperar e usar a nosa razón, ou dito doutra forma, realizarnos como humanos, porque a razón é o único que nos humaniza ‒como xa descubriron os gregos e quizais por iso inventaron a democracia‒.

Cabe a filosofía neste final do 2013, precisamente por estarmos en crise. Unha situación crítica esixe xulgar, separar e tomar decisións (estes son os significados de ‘kríno’ e ‘krísis’ en grego, de onde se deriva o vocábulo). Ante unha crise temos que cambiar de rumbo, repensar a realidade que vivimos e que, ao vivila, imos construíndo. Unha situación de crise esixe, para superala, que elaboremos un “pensamento da crise” ou crítico. Este pensamento é o único que ten valor, xa que o pensamento crítico é o que formulamos despois de xulgar algo coidadosamente, o que elaboramos tras unha rigorosa reflexión.

Cando facemos todo isto, acabamos habitualmente decatándonos das falsidades e das trampas do poder  ‒sexa o amo, o confesor ou o mestre, como dicía Kant‒ aos que lles interesa que todo siga igual para manter o seu lugar de privilexio.

¿Que pensar a finais do 2013? Sexamos claros: os nosos «felices anos vinte» xa pasaron e pola historia sabemos que foron seguidos polos «tristes anos trinta», os «terribles corenta» e os «míseros cincuenta».  Así que só nos queda pensar que facer para non repetir a historia. Non vale mirar atrás, nin ter saudade do paraíso perdido ‒nunca houbo paraísos, nin tempos míticos‒. Só nos queda como opción o pensamento crítico (rexeitemos slogans globais), o xuízo rigoroso (denunciemos a manipulación dos mass media), a racionalidade reflexiva (superemos a simplicidade e o medo  ideoloxizados). Só nos queda entrelazar perspectivas amplas que integren puntos de vista diferentes (rachemos coa uniformidade do pensamento dominante), a revisión das nosas accións (a moral é a gran desterrada destas sociedades) e da nosa relación coa natureza (necesitamos superar o egoísmo, persoal, cultural e social, e recuperar a nosa base natural). Para poder pensar neste final do 2013 vai ser imprescindible redefinir conceptos como o de propiedade (especialmente o a colectiva e a súa defensa), de acumulación (non pode materializarse a xustiza coa inxusta distribución actual da riqueza), de traballo (dereito humano fundamental hoxe sometido as derivas da especulación do mercado), ou de cooperación (co abandono do individualismo e do consumo compulsivo actuais).

¿Que pensar e que facer cando nos destrúen a sanidade, a educación, a xustiza, a seguridade, os dereitos individuais e colectivos, o traballo, o futuro, o sentido da vida, incluso a esperanza? Sorprende que todo isto proveña dos que son os nosos representantes e velan polos nosos intereses e ten como consecuencia que a estulticia se expanda ao noso redor e acabe afectándonos a nós mesmos, que nin somos capaces de denunciar unha mentira, nin de amosar a nosa bonhomía. Parece coma se nos houbesen abortado as ideas agora que a LOMCE estrangula a Filosofía.

A finais do 2013 dá a impresión de que o sistema quixera rematar co pensamento crítico. Se o consegue, acabara coa democracia.

Publicado no Progreso o 28-12-2013